آجر (واژنامه)
آجر واژه بابلی است , نام خشت نوشته هایی بوده است که بر آنها فرمان , منشور , قانون و جز اینها را می نوشتند .سومری ها و بابلیها , برای ساختن خشت , پس از فرو نشستن سیلاب گل خمیری را ازکنار رودخانه بدست می آورند. پختن آجر باید همزمان با پیدایش آتش , نخست دردشت هایی که سنگ پیدا نمی شده اختراع شده باشد.
نخستین بار ازگل پخته دیواره ها وکف اجاق ها , به آجر پزی پی بردند . پیشینه آجر پزی درخوزستان ومیانرودان ( بین النهرین ) زودتر ازجاهای دیگر ایران زمین است , درهندوستان تاشش هزار سال پیش می رسد. درایران , درجاهایی که سنگ نبود , پختن ومصرف کردن آجر از زمان باستان معمول شده.
در دوران ساسانیان , مصرف کردن آجر گسترش یافت . آجرهای ساسانی را نخست به کنده گی ۷ تا ۸*۴۴*۴۴ سانتی متر می ساختند . کف دالان مسجد جامع اصفهان با آجر های ساسانی به روش نره فرش شده است , این آجرها اززمان ساسانیان که اینجا آتشکده بوه بجا مانده اند . آجرهای بزرگ قدمگاه نیشابور هم از زمان ساسانیان بجا مانده اند زیرا آنجا آتشکده آذر برزین مهر بوده است.
ساختمانهای بزرگ و زیبای آجری زیادی در ایران زمین از زمان باستان بجا مانده اند مانند : طاق کسری در میانرودان ( بین النهرین ) , پلهای دختر که برای آناهیتا ( ناپلید = بی گناه = معصومه ) ایزد آب یا , بابک ( با = آب + بک = بغ = ایزد ) ساخته شده اند , گنبد کاووس , مسجدهای بزرگ (بیشتر مسجدهای جامع ) که در زمان ساسانیان آتشکده بوده اند و نشانه هنر آجر کاری استادان ایرانی هستند.
شاهکار هنر آجر کاری مسجد جامع اصفهان و گنبد کاووس زیباتر از ساختمانهای آجری دیگرند.آجر سنگی ست ساخته گی و دگرگون که از پختن خشت بدست می آید . خشت خاک نمناک یا گلی است که به آن شکل داده شده باشد , گل مخلوط همگن و ورزیده خاک و آب است . خاک را با ۱۵ تا ۲۵% وزنش آب , در هم کرده ورز می دهند تا تمام دانه های خاک نمناک شوند , یا به گرد خاک ۷ تا ۸% وزنش نم می زنند .
( عمارت چغازنبیل )
به گل با فشار کم و به خاک نمناک بافشار زیاد شکل می دهند .قدیمی ترین لوح آجری از دوران « سارگن » موسس امپراطوری « اکاد » مربوط به ۲۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می باشد.
بعداً از قالب زدن خشت و پختن آن به نام آجر در بناهای کلده و بابل و آشور و میان رودان بین دجله وفرات استفاده فراوان شده است .ازمیان بناهای به جای مانده میتوان به برج بابل که با آجر ساخته شده است اشاره کرد ونیز بنای چغازنبیل اثر ارزشمندی که حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد ساخته شده و درهفت تپه خوزستان واقع است . این بنای عظیم درپنج اشکوب (طبقه ) است , طبقه هم سطح زمین به ابعاد ۱۰۵*۱۰۵ متر می باشد.
ارتفاع این بنا به ۶۲ متر , باهر طبقه پس نشین به شکل پله پله که به نام زیگفرات نامیده می شده است ( دراینجابه معنی ساختمان سر به فلک کشیده میباشد واین کلمه سومری است ).
این بنای عظیم و تاریخی دارای دو طبقه زیرین, طبقه اول زیرین , ستایشگاه و طبقه دوم زیرین ,قبور بزرگان و پادشاهان ایلامی بوده است . در این بنا , محل در بندها از آجر نوع لعابدار استفاده شده ضمنا آجر نوشته هایی در بین رج های آجرکاری به کاررفته این بنا که دستورات و احکام بوده است که تا امروز به یادگار مانده است.
به طور خلاصه ازآجرسفال درمعماری قبل از اسلام وبخصوص دربناهای بعداز اسلام تا به امروز بهره فراوان برده شده است . به جرات می توان گفت , چه چیزسبب شده است که بناهای دوران باستان بمانند قبر امیر اسماعیل سامانی در بخارا که درسال ۲۸۵ هجری ساخته شده است.
تا امروز این چنین استوار و شکوفا ازتکنیک و هنرباقی بماند . مسلما نوع مرغوب آجر وشیوه اجرای اصولی , بخصوص پیوند و اتصالات قطعات آن با یکدیگر از رموز پایداری آجر بوده است.
اثری که بسیار مورد توجه ایرانشناسان بزرگ و معماران جهان بوده و تاامروز برای جهانیان به یادگار مانده است . به طوری که اشاره شددرساختار ساختمان آجری بایستی از پیوند و اتصالات بسیار دقیق نهایت بهره برده شود تابنا که درواقع سرمایه ملی است . آن چنان ساخته شود که سال ها بدون تعمیر و با عمر مفید مورد استفاده جامعه واقع گردد .
مصارف آجرسفال اولین پیام های تاریخی تمدن های گذشته به وسیله آجر برای ما به یادگار مانده است این اسناد تاریخی اولین کتابخانه های تمدن بشری را تشکیل می داده اند . به اعتقاد باستان شناسان اولین بار آجر در سرزمین بین النهرین تهیه شده است .به هر صورت باید آجر پس از پیدایش آتش و و در نواحی که معادن سنگ وجود نداشته اند اختراع شده باشد . نمونه های زیبا وباعظمت کار برد آجر درمعماری ایران باستان نماینده پیشرفت درخشان ایرانیان درتولید ومهندسی کاربرد این مصالح است.
در این میان می توان از زیگورات جغازنبیل , ایوان مدائن , کاخ های فیروز‌آباد ولرستان درقبل از اسلام و همین طور مساجدجامع اصفهان ویزد , گنبدکاووس و ارگ تبریز مربوط به دوران بعد از اسلام نام برد . رمز توانایی آجر درخلق شگف انگیز ترین ساختمان های تاریخ در نتاسبات آن نهفته است این ابعاددر طی زمان متحول شده ودر حال حاضر باساختار وتوانایی بدن انسان هماهنگ شده است . ابعاد آجربه طریقی است که به راحتی در یکدیگر قفل وبست می گردند.
این خاصیت , کیفیت های مهندسی بی شماری ازجمله درمحل اتصال دودیوار به یکدیگر به وجود می آورد آجرهابه کمک ملات به یکدیگر متصل می شوند وسطح یکنواختی را به وجود می آورند. این ابعاد متناسب باعث شده است که این مصالح به منظور اجرای دهانه های وسیع به صورت قوس وطاق وگنبد که اززمان قبل از اساسانیان درایران رواج داشته است ,کار آیی منحصر به فردی داشته باشد . خواص آجرسفال باعث شده است که به عنوان خواص پرکننده دیوار و سقف ازجمله پرمصرف ترین مصالح باشد.
زیبایی آجر و الگوی حاصل از آجرچینی باعث شده است که به صورت نما درداخل وخارج بنا مورد استفاده قرار گیرد وهویت خاصی به ساختمان ببخشد . استفاده از آجرسفال به عنوان فرش کف و پلکان , فارغ از مقاومت مطلوب آن ویژگی های اقلیمی این مصالح کویری را بیشتر به نمایش می گذارد . روش نوین امروزی , وسایل فنی زیاد و امکانات فراوانی را به دست معماران داده است که با وجود مدرن بودن , وسیله ای برای شکفتن روح حساس و زیبا شناس آنها می باشد.
البته تنها آجر وسیله شناخت این زیبایی روحی نیست وعناصر بسیاری نیز این عمل را به خوبی انجام می دهند ولی فرق بین آنها دراین است که آجر سفال قابلیت ایفای هر منظوری را دارد و باوجود گذشت قرون متمادی هنوز مدرن است . یک ساختمان آجری جزئی از طبیعت است وهم آوایی آن را نه تنها به هم نمی زند بلکه رنگ وفرم بدیعی نیز به آن می بخشد و بااین وجود هیچگاه کهنه نبوده و نیست وهمراه با زمان پیش می رود . به هر حال یک ساختمان آجری همانند یک فرش دستباف , ترکیب بدیعی از سلیقه های بی انتهای معماران هنرمند است .